Geschichte des Arbeitskreises / Historia Grupy Roboczej
Geschichte des Arbeitskreises
Der Arbeitskreis geht zurück auf die Initiative von Andrzej Tomaszewski (1934-2010) und Dethard von Winterfeld, die 1988 unter damals komplizierten politischen Bedingungen an der Universität Mainz ein erstes Arbeitsgespräch über Probleme, Desiderate und Perspektiven der Zusammenarbeit deutscher und polnischer Kunsthistoriker*innen im Bereich des „gemeinsamen Kulturerbes“ organisierten. Die eigentliche Gründung des „Arbeitskreiseses deutscher und polnischer Kunsthistoriker und Denkmalpfleger ‚Das gemeinsame Kulturerbe – Wspólne dziedzictwo ‘“ erfolgte während des Folgetreffens in Krakau im Oktober 1995, zu dem Andrzej Tomaszewski, Stanisław Mossakowski, der damalige Direktor des Kunstinstituts der Polnischen Akademie der Wissenschaften in Warschau (Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa), sowie Jacek Purchla als Direktor des Krakauer „Internationalen Kulturzentrums“ (Międzynarodowe Centrum Kultury) eingeladen hatten. Der Arbeitskreis tagt seither jährlich abwechselnd in Polen und in Deutschland zu Themen der kunstgeschichtlichen Verflechtungsgeschichte.
Von der Konfrontation zur Kooperation
Bei der Betrachtung der geschichtlichen Verflechtungen zwischen beiden Nationen standen sich die deutsche und polnische Kunsthistoriographie seit dem späten 19. Jahrhundert über viele Jahrzehnte konflikthaft gegenüber. Die gegenläufigen Argumentationsmuster spiegeln sich exemplarisch in der Auseinandersetzung um die nationale Zugehörigkeit des von Nürnberg nach Krakau gezogenen Veit Stoss/Wit Stwosz, der seine Hauptwerke im späten 15. Jahrhundert in der damaligen polnischen Hauptstadt schuf. Die Vereinnahmung des kulturellen Erbes weiter Teile Ostmitteleuropas als „deutsche Kunst im Osten“ gipfelte in den Versuchen, die nationalsozialistische Expansionspolitik im Zweiten Weltkrieg wissenschaftlich zu legitimieren. Nach 1945 wurde diese sogenannte Ostforschung in der Bundesrepublik von manch einem ihrer Protagonisten unter kaum modifizierten Prämissen fortgesetzt; infolge dessen galt eine Beschäftigung mit der Kunstgeschichte Ostmitteleuropas in der Wissenschaftsszene lange Zeit als suspekt.
In den späten 1980er Jahren begann die Aufarbeitung der Geschichte der Kunsthistoriographie. Das schloss die polnischen „Westforschung“ mit ein, d. h. die Kunstgeschichtsschreibung, die ihrerseits nach 1945 die polnischen politischen Ansprüche auf die vormals deutschen Provinzen Schlesien, Pommern, Ost- und Westpreußen wissenschaftlich belegen sollte. Die kritische Auseinandersetzung mit den politischen Instrumentalisierungen der Kunsthistoriographie wurde zu einem der Kernthemen des Arbeitskreises deutscher und polnischer Kunsthistoriker*innen und Denkmalpfleger*innen.
Das „gemeinsame Kulturerbe“
Seit der politischen Wende des Jahres 1989 entwickelte sich nicht nur in der Wissenschaft, sondern auch in der Öffentlichkeit ein ausgeprägtes Interesse gerade an jenen Themen der Kunst- und Kulturgeschichte, die in Polen oder auch der ehemaligen DDR während der kommunistischen Herrschaft marginalisiert oder tabuisiert worden waren und die auch im westlichen Teil Deutschlands aus den oben genannten Gründen geringe Aufmerksamkeit erfahren hatten.
Dieses Interesse betrifft die ehemaligen deutschen Ostprovinzen und Siedlungsgebiete im Baltikum oder in Siebenbürgen ebenso wie das Kulturerbe in den früheren polnischen Ostgebieten („Kresy“), die heute in Litauen, Weißrussland und der Ukraine liegen. Allen diesen Regionen ist gemeinsam, dass sie durch Grenzziehungen oder Bevölkerungsverschiebungen in Folge des Zweiten Weltkrieges in neue nationale und von ihrer früheren historischen Prägung verschiedene Zusammenhänge gesetzt wurden. Überall waren dabei die Aneignungsprozesse des gleichsam vor Ort in die Fremde geratenen kulturellen Erbes von Widerständen und materiellen Verlusten begleitet.
Um die Verantwortung für diese Artefakte zu betonen und für grenzübergreifende Initiativen zu ihrer Erforschung und Erhaltung zu werben, prägte der damalige polnische Generalkonservator Andrzej Tomaszewski Anfang der 1990er Jahre den ebenso vielschichtigen wie eingängigen Terminus des „gemeinsamen Kulturerbes“. Er wurde zum Motto des Arbeitskreises, der sich dieser Aufgabe verschrieben hat.
Die transnationale Zusammenarbeit bei der Erforschung von Regionen mehrfacher kultureller Prägung ist mittlerweile eine Selbstverständlichkeit. Angesichts der Bandbreite gemeinsamer Themen haben sich insbesondere zwischen deutschen und polnischen Kunsthistoriker*innen enge Kooperationen entwickelt. Der Arbeitskreis übernimmt hier eine Forumsfunktion.
Auf seiner Jahrestagung im November 2023 in Görlitz hat der Arbeitskreis eine Namensanpassung vorgenommen und heißt nun Deutsch-Polnischer Arbeitskreis für Kunstgeschichte und Denkmalpflege.
Historia Grupy Roboczej
Początki Grupy Roboczej sięgają roku 1988, gdy w trudnej podówczas rzeczywistości politycznej zorganizowano z inicjatywy Andrzeja Tomaszewskiego (1934-2010) i Detharda von Winterfelda na Uniwersytecie w Moguncji konferencję roboczą na temat problemów, założeń i możliwości współpracy polskich i niemieckich historyków sztuki w zakresie "wspólnego dziedzictwa kultury". Oficjalne powstanie „Grupy Roboczej Polskich i Niemieckich Historyków Sztuki i Konserwatorów Zabytków ‚Wspólne dziedzictwo – Das Gemeinsame Kulturerbe‘“ miało miejsce październiku 1995 roku w Krakowie, podczas następnej konferencji zorganizowanej przez Andrzeja Tomaszewskiego, Stanisława Mossakowskiego, ówczesnego dyrektora Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie oraz Jacka Purchlę, dyrektora Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie. Od tego czasu obrady Grupy Roboczej odbywają się rokrocznie w Polsce lub w Niemczech i dotyczą zagadnień historii wzajemnych oddziaływań (histoire croisée) w dziejach sztuki.
Od konfrontacji do kooperacji
Od końca XIX w. rozważania na temat wzajemnych odziaływań obu narodów w niemieckiej i polskiej historiografii sztuki przebiegały przez wiele dziesięcioleci w atmosferze konfliktu/sporu. Sprzeczne wzorce argumentacji odzwierciedla przykład sporu o narodową przynależność Wita Stwosza, przybyłego z Norymbergi do Krakowa, który największe swe dzieła stworzył w ówczesnej stolicy Polski. Zawłaszczenie/przejęcie dużej części dziedzictwa kulturowego Europy Środkowowschodniej jako „sztuki niemieckiej na wschodzie” znalazło swą kulminację w próbach naukowej legitymizacji narodowosocjalistycznej polityki ekspansji podczas 2. wojny światowej. Niektórzy protagoniści tzw. badań wschodnich (Ostforschung) kontynuowali je po 1945 w Republice Federalnej Niemiec, wychodząc z niewielkim stopniu zmodyfikowanych przesłanek; wskutek tego zajmowanie się historią sztuki Europy Środkowowschodniej traktowano w środowisku naukowym przez długi czas jako podejrzane.
W późnych latach 80. XX w. rozpoczęto badania nad historiografią sztuki jako historią dziedziny. Włączono doń także polskie studia zachodnie z zakresu historii sztuki po 1945r., mające na celu uzasadniać na polu naukowym polskie prawa polityczne do uprzednio niemieckich prowincji: śląskiej, pomorskiej, wschodnio- i zachodniopruskiej. Krytyczna analiza politycznej instrumentalizacji historiografii sztuki stała się jednym z głównych wątków dyskursu w ramach Grupy Roboczej.
„Wspólne dziedzictwo”
Od przełomu politycznego w roku 1989 zarówno w sferze nauki jak i w sferze publicznej rozwijało się wyraźne zainteresowanie dokładnie tymi tematami z dziejów sztuki i kultury, które w komunistycznej Polsce oraz w NRD były marginalizowane lub przemilczane a w zachodnich Niemczech z wyżej wspomnianych powodów nie cieszyły się zbyt wielką popularnością. Dotyczy ono w takim samym stopniu dawnych niemieckich prowincji i zamieszkiwanych przez niemieckich kolonistów obszarów nad Bałtykiem i w Siedmiogrodzie, jak i dziedzictwa kulturowego dawnych polskich Kresów Wschodnich, znajdujących się obecnie w granicach Litwy, Białorusi i Ukrainy. Wspólne dla wszystkich tych regionów przesunięcia granic i przesiedlenia w następstwie II wojny światowej skutkowały wytworzeniem odmiennych od historycznych, nowych narodowych powiązań. Wszędzie tam procesom przyswajania zastanego na miejscu obcego dziedzictwa kulturowego towarzyszyły sprzeciwy i zniszczenia.
Andrzej Tomaszewski jako Generalny Konserwator Zabytków w Polsce rozpowszechnił na początku lat 90. XX w. wieloznaczny i zarazem przystępny termin „wspólne dziedzictwo”, podkreślając odpowiedzialność za należące doń obiekty oraz zabiegając o ponadpaństwowe inicjatywy na rzecz ich badań i opieki konserwatorskiej. Za swoje motto przyjęła go Grupa Robocza, poświęcając swą działalność jego rozpowszechnianiu.
Obecnie opracowanie regionów o wielokulturowej przeszłości w ramach międzynarodowej współpracy stało się obowiązującą normą. Szczególnie szerokie spektrum wspólnych tematów badawczych wpływa na bliską kooperację pomiędzy polskimi i niemieckimi historykami sztuki a Grupa Robocza pełni w niej funkcję forum.
Podczas konferencji w Görlitz w listopadzie 2023 dokonano korekty nazwy grupy na Polsko-Niemiecka Grupa Robocza ds. Historii Sztuki i Konserwacji Zabytków.